Á 20 ára afmæli

Vegna samantektarinnar: Tvær strategíur: Hin óþekkta saga Vatnajökulsþjóðgarðs

Á 20 ára afmæli: Væri Vatnajökulsþjóðgarður 10-30 milljarða króna virði? Nokkur orð um nýsköpun, skilning og vilja til góðs á Íslandi

Þann 6. febrúar og þann 10. mars 2019 eru 20 ár liðin frá merkilegum tímamótum. Af því tilefni eru hér nokkur orð um það, um þessi ár, ásamt því að ég lýsi því hvað ég myndi vilja að gerðist í framtíðinni varðandi Vatnajökulsþjóðgarð og annað.

Ég hef nýlega lagt fram sögulegar upplýsingar, og ósk til hins opinbera um að uppruni málsins sem varð að Vatnajökulsþjóðgarði, sé skoðaður, svo að stjórnvöld og þjóðin geri sér grein fyrir hvaðan upphaflega faglega hugmyndin kom, hvernig og hvers vegna málið varð til. Hér fjalla ég um það sem er hin raunverulega ástæða fyrir erindinu, því allir þurfa að lifa, líka þeir sem hafa unnið þjóðinni gagn.

Þetta snýst um hvað er líklegt til að tryggja velmegun og framfarir á Íslandi fyrir þjóðina alla. Þetta snýst ekki um einn einstakling.

Hugsum okkur að það gerist (sem gerðist hér) að einn einstaklingur þrói tillögur að aðgerðum sem gætu verið til framfara og blessunar fyrir íslenskt efnahagslíf og þjóðlíf. Þetta eru viðamiklar tillögur sem mikil vinna er lögð í, og þeim er komið á framfæri við ýmsa áhrifaaðila svo þeir geti velt tillögunum fyrir sér. (Hér: Ég þróaði tillögur að stofnun friðaðs svæðis eða þjóðgarðs á Vatnajökli). Hugsum okkur að stjórnmálamenn ákveði á mjög stuttum tíma að ríkisvaldið skuli framkvæma það sem lagt var til. Það er gert, án þess að neinir aðrir hafi verið að leggja slíkt til eða óska eftir því. Spurningin er, hvernig er rétt að launa og þakka þeim þróaði tillögurnar með þessari niðurstöðu, sem ríkið ákvað að taka til framkvæmda? Hvaða rétt hefur slíkur einstaklingur?

Hugsum okkur að á þessum vettvangi hafi aðrir hagsmunaaðilar á verið sveimi, og þeim hafi í hita augnabliksins litist illa á þetta mál. Þeir hafi beitt áhrifum sínum enda á þeim tímapunkti illa við þessa tillögu. Þeir hafi náð að koma í veg fyrir að einstaklingurinn sem þróaði tillöguna gæti byggt upp árangursríka þátttöku á vinnumarkaði. Það er mjög alvarlegt mál fyrir þann sem fyrir slíkur verður. Hvaða augum lítur fólk slíkt?

Þannig virðist þetta því miður hafa verið, í stuttu máli. Á sama tíma og stjórnvöld voru að ákveða að stofna Vatnajökulsþjóðgarð, sem var augljóslega valkostur sem ég hafði vakið athygli á, þá voru einnig að fara í gang stór hagsmunaátök um virkjanir og stóriðju á sama svæði og þjóðgarðurinn yrði. Það er mjög líkleg skýring á ástæðu þeirra vandræða sem ég í kjölfarið rataði í. Þegar þeim átökum lauk eftir hálfan áratug var staða mín á vinnumarkaði orðin slæm, og fáir eða engir sem höfðu þekkingu og aðstöðu og vildu jafnframt aðstoða, enda margt óljóst með hvað var raunverulega að gerast. Ég þurfti einfaldlega að horfa á það að það var búið að ryðja mér út af vinnumarkaði að miklu leiti, um leið og stjórnvöld voru að fara að framkvæma það sem ég hafði þróað, án þess að það væri launað eða þakkað á viðeigandi hátt. Þessi slagsíða var það slæm að hún hefur ekki lagast af sjálfu sér.

Einstaklingur sem hefur þróað framfaratillögur, sem stjórnvöld ákveða að framkvæma, er ekki æskilegt að hann geti starfað áfram eins og aðrir, tekið þátt í vinnumarkaði og þjóðlífi?

Þetta skiptir meira máli í heildarmyndinni en kann að virðast. Hér sameinast tvennir hagsmunir: 1. Til að höfundur tillagna að Vatnajökulsþjóðgarði eigi nokkurn séns á eðlilegri þátttöku á vinnumarkaði og í samfélagi þarf fólk að skilja hvað var þarna að gerast, og þeir sem geta beitt sér til góðs þurfa að hafa vilja til þess. 2. Til að Íslendingar eigi séns á velgengni í framtíðinni verða skapandi og velviljaðir einstaklingar geta gert það sama og ég gerði, án þess að sérhagsmunaaðilar sem eru á sveimi bregði fæti fyrir slíka einstaklinga í framhaldinu og eyðileggi fyrir þeim á vinnumarkaði, út frá þeirra þröngu skammtímasýn á málin. Þessir tveir hagsmunir haldast í hendur.

Hvaða máli skiptir ef einstaklingur fær hugmynd að fyrirbæri eins og Vatnajökulsþjóðgarði, og viðkomandi gengur í að þróa og kynna þá hugmynd það vel, að stjórnmálamenn geta raunverulega skoðað hugmyndina og tekið til hennar afstöðu? Hinn valkosturinn er sá, að sá sem fær slíka hugmynd áttar sig á því fyrirfram að það getur verið áhættusamt að kynna slíkar tillögur, og þess vegna ákveður sá sem fær hugmyndina að sleppa því að kynna hana. Valkosturinn kemur aldrei fram, og er því aldrei ræddur, og því ómögulegt að hann sé framkvæmdur. Í samantektinni „Tvær strategíur: Hin óþekkta saga Vatnajökulsþjóðgarðs“ er farið aðeins yfir spár sem opinberir aðilar gerðu á því, hvernig gjaldeyristekjur af ferðamönnum gætu aukist vegna þjóðgarðsins. Þar eru mjög stórar stærðir nefndar, í kafla 3.5. bls. 30, og 3.7. bls. 31 í samantektinni „Tvær strategíur: Hin óþekkta saga Vatnajökulsþjóðgarðs“  sem ég setti nýlega fram. Þau orð ættu að nægja til að fólk átti sig á, hvaða máli það getur skipt ef hugarfar er þannig í samfélaginu, og virðing fyrir tillögufrelsi skilyrðislaus, að það sé lítið á það sem góðan kost að setja góðar hugmyndir fram, fyrir þá sem fá slíkar hugmyndir. Ef spár um aukningu  gjaldeyristekna reynast raunhæfar á því bili sem spáð var, þá myndi þjóðgarðurinn geta gefið af sér margra milljarða króna aukningu í skatttekjum ríkisins á hverju ári. Fyrirtæki sýndi slíkan árangur gæti verið um 10-30 milljarða króna virði á hlutabréfamarkaði. En það skal tekið fram, að ekki virðist sem að þjóðgarðurinn sé að stefna hnitmiðað í slíka átt, miðað við það sem hefur verið að gerast hingað til, sem fjallað er nánar um í kafla 5.2. blaðsíðu 38 í sömu samantekt.

Hin opinbera söguskýring um upphaf Vatnajökulsþjóðgarðs gengur út á að tillaga um málið hafi komið fram á Alþingi, og svo hafi sú tillaga einfaldlega verið samþykkt og ekkert meira um það að segja. Það var athyglisvert, að þinglega tillagan sem varð eftir breytingar að Vatnajökulsþjóðgarði, var lögð fram af hörðum stjórnarandstæðing. Líka má taka fram að hvorki þessi þingmaður, sem lagði fram tillögu um stofnun á fjórum þjóðgörðum á fjórum jöklum sem fékk ekki framgang sem slík heldur var henni breytt án skýringa á síðustu stundu í tillögu um Vatnajökulsþjóðgarð, né náttúruverndarsinnar almennt, höfðu haft neinar áherslur um að friða jökla áður. Þetta var því óvenjuleg tillaga, og sögulega óvenjulegt að málið náði í gegn. Í þessa söguskýringu vantar að mjög óvenjuleg, og yfirgripsmikil, fagleg og strategísk rök fyrir svona aðgerð voru til staðar áður. Þau rök voru af því tagi að þingmenn ríkisstjórnarflokkanna höfðu líklega meiri áhuga á þeim, heldur en á hinni tillögunni. Þessi hluti sögunnar er að mestu óþekktur. Á bakvið þessar tillögur, sem ég þróaði og kynnti verandi háskólanemi á þeim tíma, var margra ára vinna. Þetta er hinn helmingurinn af sögu þessa þjóðgarðs, hin óþekkta saga, sem hefur gleymst að mestu. Ástæða þess að athygli stjórnarþingmanna var vakin á því, að til staðar væri valkostur sem enginn hafði talað um áður, að friðlýsa afganginnaf Vatnajökli og stofna svona stórt svæði eða þjóðgarð, og ástæða þess að þeir sáu að óvenjulegar röksemdir voru til staðar fyrir slíku, var sú að ég setti þær tillögur fram og vann hnitmiðað að kynningu þeirra í fjögur ár. Þessar tillögur fengu afgerandi mikilvæg jákvæð viðbrögð, verðlaun og umfjöllun, talsvert áður en þingsályktunartillagan var lögð fram á Alþingi. Segja má, að sumir voru búnir að samþykkja málið de-facto, áður en tillagan kom fram á Alþingi.

Það er eitt og annað fleira við þetta mál sem er mjög óvenjulegt, eða jafnvel einstakt:

  • Þegar stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs var ákveðin á sínum tíma voru Sjálfstæðisflokkur og Framsóknarflokkur í ríkisstjórn og í þingmeirihluta. Margir í þeim flokkum vildu helst fara í stórar virkjanir á svæðinu. Það var alls ekki almenn eftirspurn eftir stórum þjóðgarði á þessu svæði á þeim tíma, í þeim flokkum. Þó voru helstu jákvæðu viðbrögðin sem ég fékk við þessu frá vissum aðilum í Sjálfstæðisflokki, og líka smá frá Framsóknarflokki. Þessi áhugi var þó mjög óvenjulegur, og kann að skýra heift hjá sumum síðar.
  • Það er mjög óvenjulegt að stjórnvöld ákveði að fara í svona stóra aðgerð, í upphafi aðeins byggt á tillögum frá einum einstakling sem er háskólanemi í ofanálag (og svo tillögu stjórnarandstöðuþingmanns til viðbótar inni á Alþingi). Sannleikurinn er, að þetta var aðgerð sem enginn hafði talað um eða óskað eftir í íslensku samfélagi.
  • Það er vonandi óvenjulegt, að slíkt gerist þannig að viðkomandi sé hvorki þakkað né launað fyrir slíkt svo neinu nemi, eða að honum sé ekki sagt frá þannig að hann viti ekki af málinu.
  • Það er óvenjulegt að einstaklingur sem er að útskrifast úr háskólanámi sé líklega kominn með jafn valdamikla menn sem jafn andstæðinga, eins og virðist í þessu máli.
  • Það er óvenjulegt að einstaklingur eigi í atvinnuvanda um svona langa hríð. Fólk býst alls ekki við slíku, og ef það fær fregnir af því heldur það að viðkomandi hafi „gert eitthvað rangt,“ sem í þessu tilviki var alls ekki rétt, heldur þvert á móti.

Ég sit og skrifa þetta 6. febrúar 2019. Þann dag eru nákvæmlega 20 ár síðan ég tók við prófskírteini í Háskóla Íslands, viðskiptafræðingur Cand. Oecon. með fyrstu einkunn. Þá leit allt vel út, ég hafði gert býsna góða hluti í náminu og meðfram því. Sæmilegur starfsferill og afkomuöryggi ætti að hafa verið framundan. Þann 10. mars verða svo liðin 20 ár frá því Alþingi samþykkti þingsályktunartillöguna um Vatnajökulsþjóðgarð. Þegar ég lít yfir farinn veg sé ég þetta: Starfsferill og fjárhagur eru  eyðimörk, ef ekki rjúkandi rúst, á sama tíma og stjórnvöld eru með í fullum rekstri Vatnajökulsþjóðgarð sem er augljóslega byggður á minni þróunarvinnu, mínu höfundarverki á sínum tíma. Ég gerði ekkert rangt á þessum síðustu 25 árum, og glímdi ekki við neitt sem menn myndu kalla „persónulegan vanda.“ Það eina óvenjulega var að hafa þróað þær strategískar tillögur sem stjórnvöld ákváðu að framkvæma. Þetta voru tillögur sem voru þróaðar til að styrkja jákvæða kynningu á landinu, og þar með styðja við atvinnulíf og aðallega ferðaþjónustu, sem myndi styrkja austurhluta landsins þar sem þjóðgarðurinn er staðsettur. Einnig þróaði ég strategíuna eftir langar rannsóknir og skoðun á ýmiskonar staðreyndum, að stofnun þjóðgarðs gæti litið vel út fyrir Íslendinga, og þar með komið sér vel fyrir virkjana- og stóriðjubransann, ef valið yrði að gera slíkt um leið og farið væri í virkjanaframkvæmdir. Þetta var óvenjuleg strategía. Þetta var ekki venjuleg náttúruverndarhugmynd, heldur viðskiptahugmynd fyrir þjóðina, sem var skipulega löguð að hagsmunum allra þannig að enginn tapaði á. En það virðist sem að aðilar á þeim tíma, í þeim ranni, hafi litist illa á slíkt, þegar hvorki var búið að ákveða að stofna þjóðgarðinn né að byggja Kárahnjúkavirkjun og álver, stærstu framkvæmd Íslandssögunnar. Gjaldið sem ég hef þurft að greiða fyrir þetta er orðið alveg svakalegt. Staða á vinnumarkaði er enn í ólagi, og ef ekkert er að gert þá er ekkert sem bendir til að það muni lagast. Er það í lagi?

Ég óska þess vegna eftir að fólk átti sig á hvað var að gerast í þessu, og að velviljaðir leggi hönd á plóg að laga þetta mál. Ekki réttarhöld, ekki refsingar, ekki fordæmingu, bara laga stöðu og þátttöku á vinnumarkaði og í samfélagi, sem á að geta verið einfalt mál. Ég óska sem sagt eftir því að fólk átti sig á þessari sögu, og að sá sem var ábyrgur fyrir því að koma auga á tækifæri og leið sem enginn annar hafði talað um, þróaði tillögu og lausn, að hinum stóra og verðmæta Vatnajökulsþjóðgarði, geti tekið þátt í verðmætasköpun samfélagsins eins og aðrir. Til þess þarf þekkingu, skilning og vilja.

Þetta mál er þannig snúið, að það er ekki hægt að leysa það ef maður sleppir því að ræða málið. Þess vegna sýnist mér að sé nauðsynlegt að tala hreint út, þó það sé hvorki skemmtilegt né þægilegt. Þetta er raunar nístandi óþægilegt, og ekki lít ég út fyrir að vera sigurvegari sem hafi gert mjög flotta hluti fyrir Íslendinga. En það er hins vegar staðreynd málsins ef það er skoðað vel.

Ég hef mikið brotið heilann um þetta mál og hvernig væri hægt að leysa úr því. Stundum veit maður ekki sitt rjúkandi ráð, því það er, að öllu óbreyttu, mjög snúið. Hvernig á að tækla svona? Til að leysa það þarf upplýsingar, skilning, vilja, og skilning á heildarmyndinni sem ég minntist á hér á undan.

Það getur verið erfitt að vekja máls á, og útskýra mál sem er jafn óvenjulegt eða einstakt og þetta, og sem snýst um jafn stóra þætti eins og hér, þegar flest fólk er fyrirfram gírað inn á að skilja algeng og fremur einföld hversdagsmál. Eins þarf fólk að skilja vel hvaða lögmál eru til staðar á vinnumarkaði, eða þegar leitað er að verkefni eða fjárfestingu, þegar fólk leitar að starfi eða verkefni, en margir skilja bara suma þættina en ekki alla. Venjuleg atvinnuleit, með venjulegum viðtölum, meðmælum, venjulegri starfsferilskrá, er ekki í boði í svona máli, því miður. Ég leita því að leiðum til að fá vinnu sem hæfir menntun og hæfileikum, enda verðmæti þess sem ég lét af hendi mjög mikið, ég hef ekki gert nein mistök eða klúðrað málum. Einnig má skoða að fá verkefni til skemmri tíma, eða fjárfestingu í verkefni.  Ég hef boðið upp á fjölbreytta þjónustu í verkefnavinnu meðfram vinnu að nýsköpunarverkefnum, undir nafninu Marktak, og er vefsíða á www.marktak.is. Ef þörf er á að láta vinna verkefni í útvistun, stór eða smá, góð vinnubrögð og hagstætt verð, þá endilega hafið samband. Vegna þeirra verðmæta sem ég skilaði af mér, þá væri heldur ekki úr vegi að fá smá laun, smá umbun, fyrir þetta stóra framlag ef einhver vill það, til að styrkja fjárhaginn.

Þeir aðilar sem líklega brugðu fyrir mig fæti á sínum tíma, í miðjum hagsmunaátökum um Eyjabakka- og Kárahnjúka, langar örugglega ekki til að kannast við það í dag. Ástandið var eldfimt eins og allir muna sem fylgdust með þeim deilum, lítið um það að segja í dag, og það voru viðkvæmar, persónulegar hliðar á þeim málum sem þýddu líklega, að þetta varð meira en annars hefði verið. Raunar ætti ekki að þurfa að ræða þetta mikið.  Það að fólk átti sig á verðmætinu sem getur falist í Vatnajökulsþjóðgarði, og að fólk átti sig á að sú lausn var í upphafi þróuð af mér, sem sá út þetta tækifæri fyrir þjóðina, ætti að vera nóg til að fólk vilji að höfundur þessa geti tekið þátt í á vinnumarkaði eins og aðrir. Er það ekki?

Rétt er að taka fram að þessar einu tillögur sem nokkru sinni komu fram á Íslandi um svona aðgerð, áður en málið var tekið upp inni á Alþingi, voru markaðs- og atvinnuþróunartillögur, fyrir ferðaþjónustu og atvinnulíf, þróaðar af viðskiptafræðinema. Þessar tillögur voru ekki grundvallaðar á því að ég hefði mikið vit eða áhuga á þjóðgörðum eða umhverfismálum, heldur gengu út á að nýta slíkan áhuga hjá tugum eða hundruðum milljóna fólk með slík áhugamál erlendis. Ég gæti miklu frekar unnið að verkefnum á slíku sviði, eða öðrum svipuðum, heldur en að vera starfsmaður þjóðgarðs eða eitthvað slíkt.

Þetta mál er nokkuð stórt og flókið, og það þarf að skoða það vel til að skilja það. Þó er málið býsna einfalt ef út í það er farið. Þarna ákváðu stjórnvöld að framkvæma hlut sem einstaklingur hafði einn lagt til, það tókust á hagsmunir, og aðrir voru líklega lítt hrifnir af málinu. Því þróuðust mál illa fyrir fórnfúsum höfundi. Samantektina um málið, stutta inngangskynningu og formlega ósk má finna á www.sverrir.info/samantekt og einnig er til stór bók með öllum sögulegum gögnum sem vísað er í þar. Auk þess er til margt annað efni.

Þetta er mál sem ekki er val um hvort maður leysir eða ekki. Það er ekki hægt að leggja þetta til hliðar, ef maður er í svona stöðu. Þetta er hálf súrrealískt satt að segja. Ég þarf þess vegna að halda þessu áfram þar til lausn finnst.

Það voru alþingismenn og hið opinbera á sínum tíma sem tóku við mínum nýstárlegu, faglegu og strategísku hugmyndum, og svo var faglega séð sama mál samþykkt á Alþingi örskömmu síðar. Það er augljóst enda engar aðrar tillögur um slíkt sem höfðu komið fram, auk þess sem tillögurnar voru aðgengilegar fyrir þá flokka sem þá voru í ríkisstjórn. En þetta var gert fyrir þjóðina, ferðaþjónustu og atvinnulíf, og því er eðlilegt að bera þetta mál upp fleiri. Allir mega vita sögu þessa máls. 

Ekki er ég fullkominn frekar en aðrir, en ég reyndi meira en flestir til að skapa ný tækifæri fyrir þjóðina, og ástæðan er tilgreind í samantektinni. Árangurinn var meiri en búast má við af slíku framtaki. Ég hef margt fleira að bjóða en þessar hugmyndir fyrir Vatnajökul sem ég þróaði á sínum tíma. Er ekki viðeigandi að snúa sér að jákvæðari verkefnum?

Ef þú hefur ábendingar, ráðleggingar eða athugasemdir, eða ef þú getur beitt þér til góðs, þá máttu gjarnan bregðast við.

Kærar þakkir fyrir að lesa þetta.

Sverrir Sv. Sigurðarson, viðskiptafræðingur

Símir 864 0023 og tölvupóstur sverrir@sverrir.info, eða PM á Facebook.  Upplýsingar um Sverri og hans verk má svo sjá á vefnum www.sverrir.info. Þar verður nýtt efni sett inn, og einnig hugsanlega á Youtube rásinni: www.youtube.com/sverrirsvsig.

Verkefnastofa á www.marktak.is.